L-għodwa t-tajba lil kulħadd!
Illum nixtieq nagħtikom ftit ħjiel fuq kif l-istorja tal-kolonjaliżmu f’Malta influwenza l-ilsien Malti, voldieri kif il-lingwa nbidlet tul iż-żmien u kif nużawha llum il-ġurnata.
Sal-1964, Malta kienet dejjem maħkuma minn minn nazzjon barrani.
Uħud mill-ikbar imperi tal-istorja dinjija ħawlu l-għeruq tagħhom f’Malta, spiss għall-użu ta’ bażi militari minħabba l-posizzjoni ġeografika strateġika tal-gżira. Billi Malta tinstab fiċ-ċentru tal-Mediterran u hija speċi ta’ pont bejn l-Ewropa tan-nofsinhar u l-Afrika ta’ fuq, hija gżira li serviet rwol importanti fl-andament ta’ bosta avvenimenti militari u politiċi fosthom it-Tieni Gwerra Dinjija.
Ejjew nagħtu ħarsa lejn l-istorja, pass wara pass, biex nifmhu kif iż-żjarat tal-kolonji kollha li kellna f’Malta, ma kellhomx biss effett politiku, industrijali jew ekonomiku, imma anke wieħed soċjali, li laqat saħansitra l-lingwa tagħna - waħda li hija imżewqa b’karatteristiċi ta’ kemm lingwi latini u ankwe semitiċi. Lingwa unika u li m’hawnx bħala…lingwa li nispera li qed tieħdu pjaċir titgħallmuha u tippruvaw tużawha ta’ kuljum waqt ħinkom f’Malta!
Ħa nibda mill-iktar passat reċenti u ħa nimxu b’lura, bħall-granċ.
Mill-1813 sal-1964, Malta ffurmat parti mill-Kolonja Ingliża. Din il-parti tal-istorja tagħna tispjega għala sal-lum, l-Ingliż huwa ilsien uffiċjali ta’ Malta. Filfatt, Malta hija gżira bilingwi fejn kemm l-Ingliż u l-Malti huma lingwi uffiċjali, imma huwa l-Malti l-ilsien nazzjonali tal-pajjiż.
Tul il-ħakma tal-kolonja Ingliża f’Malta, il-lingwa li kienet uffiċjalment tintuża f’kuntesti akkademiċi u politiċi, fost oħrajn, kienet l-Ingliż. Ir-reputazzjoni tal-lingwa Maltija tul dawn iż-żminijiet ma kienetx dejjem waħda posittiva għaliex l-użu tal-Malti kien assoċċjat ma’ nies b’livell baxx ta’ edukazzjoni.
Il-kuntatt bejn dawn iż-żewġ lingwi f’Malta wassal għal taħlita verament interessanti fil-Malti ta’ kliem Anglosassonu imma b’xejra Maltija, li għadna nużawh sal-lum.
Ħa nibda b’anettodu li jaf idaħħakom xi ftit. Fil-Malti teżisti l-kelma “fajjar”. Dan il-verb ifisser li qed inwaddbu xi ħaġa bis-saħħa. Tista’ tintuża kemm għal oġġett, per eżempju “il-futboler fajjar il-ballun għal ġol-lasta b’saħħa ta’ ljun”; imma anke biex niddeskrivu l-attitudni ta’ xi ħadd waqt li jitkellem, per eżempju “tant kien irrabjat li qabad ifajjar it-tgħajjir lil sieħbu mingħajr ħsieb”.
Imma minn fejn ġiet il-kelma fajjar? Fil-fatt il-pronunzja ta’ din il-kelma tixbaħ ħafna lil dik tal-kelma “fire” bl-Ingliż. Fi żmien il-gwerra meta s-suldati Ingliżi kienu jagħtu l-ordni “fire”, is-suldati Maltin mhux dejjem kienu jifmhu t-tifsira tal-kelma. Imma, fehmu li ma’ dik l-ordni huma kellhom, filfatt ifajjru tir bil-pistola tagħħom jew inkella l-kanuni. U minn hemm ġiet il-kelma fajjar bil-Malti, minn dak li fehmu l-Maltin mal-ordni “fire”.
L-Ingliż ġie ukoll adottat fil-Malti b’tali mod li spiss naraw eżempji ta’ kliem b’għeruq Inġliż imma assimilat fil-Malti skont ir-regoli tal-grammatika Semitiċi.
Il-verb “jipparkja” huwa xempju ta’ dak li qed ngħidilkom.
L-għerq tal-kelma “park”, ġej mill-verb Ingliż “to park”. Imma, l-konġugazzjoni tal-verb, minkejja li huwa wieħed ta’ nisel Ingliż, issegwi r-regoli ta’ nisel Semitiċi fil-Malti, allura:
Jien nipparkja, int tipparkja, hu jipparkja, aħna nipparkjaw, intom tipparkjaw u huma jipparkjaw.
Il-mod kif dawn iż-żewġ lingwi baqgħu jeżistu flimkien mhux biss għax Malta hija gżira bilingwi imma anke fil-mod kif fil-Malti stess insibu daqshekk l-influwenza tal-Ingliż “immaltifikat” huwa verament affaxxinanti.
Ninstab ċerta li intom u titgħallmu l-Malti, ħa ssibu ħafna iktar eżempji ta’ dawn it-tip ta’ kliem.
Ngħaddu għall-kolonja li jmiss, dik Franċiża immexxija minn Napuljun. Il-kolonja Franċiża kienet Malta għal biss sentejn bejn l-1798 u l-1800. Imma f’dan iż-żmien tant qasir, xorta waħda dan l-imperu ħalla impatt siewi fuq Malta u l-lingwa tagħna. Tul il-ħakma Franċiża, Napuljun iddikjara li l-Franċiż kellu jkun l-ilsien nazzjonali ta’ gżiritna, u allura bħall-Ingliż warajh, kien l-islien li intuża f’kuntesti akkademiċi u politiċi.
M’għandha tkun l-ebda sorpriża li l-Maltina, b’dan il-kuntatt kostanti mal-Franċiż, tgħallmu xi ftit u bdew jużaw ċertu kliem huma stess.
Fil-Malti insibu bosta kliem li ġie ttieħed direttament mill-Franċiż. Biss biss, tislija li jużaw il-Maltin kull filgħodu hija “Bonġu” li kif forsi ndunajtu, tixbaħ ħafna t-tislija Franċiża “Bonjour”. Filgħaxija imbagħad, nużaw it-tislija “Bonswa” li ġejja mill-Franċiż “Bonsoir”.
Eżempji ta’ kliem ieħor li tafu tisimaw spiss huma “portmoni” minn “porte-monnaie” (li fil-Malti ħa ssibu wkoll il-varjant “kartiera” biex tgħidu l-istess ħaġa), il-verb “jizbarazza” minn “débarrasser” u anke “pitrava” minn “betrave”. Dawn huma biss uħud minn mijiet ta’ kliem li addottajna mill-Franċiz.
Għalissa, ħa nieqaf hawnhekk. L-istorja ta’ Malta tant hija twila li nista’ nikteb teżi sħiħa dwar is-suġġett li qbadt miegħu llum.
Fil-parti li jmiss ta’ din id-diskussjoni ħa nsemmi l-Kavallieri ta’ San Ġwann, l-influwenza Taljana fuq il-Malti u ovvjament wieħed mill-iktar elementi interesssanti tal-lingwa tagħna: l-għeruq Semitiċi.
Forsi sal-blog li jmiss titħajjru tagħmlu ftit ir-riċerka personali tagħkom, u taqsmu miegħi s-sejbiet tagħkom anke minn dak li smajtu kemm ilkom Malta.
Narakom daqt!